jueves, 13 de diciembre de 2012

CHUCUITEÑITA DE MIS AMORES

¿Sabes quién es el autor de este wayñito puneño?

"-Chucuiteñita de mis amores/ olvida todo el pasado y no llores/  Serás parte de mi vida/ por engreída has perdido mi corazón/ Con tus miradas y tus sonrisas/ cautivaste todo el tiempo mi cariño/ Ahora piensas recuperarlo/ cuando remedio no tienes, palomita/  En esta noche de mi partida/ hasta el cielo se ha nublado, serranita/ Horas tristes de mi vida en que mi amor se despide para siempre.-"

Comunícanos tus comentarios, primero, porque resulta gratificante ampliar el marco teórico de nuestras manifestaciones culturales y -luego- expresar al Autor las gracias por su Mensaje.

Chucuiteñita de mis amores es un elogio al amor, al sentimiento. Estuvo con nosotros de brazo con Gilberto Dávila Inojosa, músico de requinto y entonación sentida. No es wayño pandillero. Es mensaje en Re menor enraizado en la bohemia de aquella Tierra Azul como es la nuestra.

domingo, 18 de noviembre de 2012

LOS ARRIEROS

Y cuenta la historia que fue la experiencia de un arriero de la región de Mendoza quien dirigió el paso de Los Andes al ejército libertador de San Martín.

Tradición caminera de nuestros pueblos; comercio itinerante iniciado en Cuyo, en Jujuy, en Salta. Transcurrir de horizontes, pampas y escarpados. Retornan hasta nosotros en poesía y en música de sentir popular. Don Ata -cariñoso tratamiento saludando la presencia de Atahualpa Yupanqui- tuvo que recorrer mucho "camino de a pie" para recibir lecciones de guitarra. Don Ata le dedicó versos tempraneros colmaditos de añoranzas: "Es bandera de nieblas su poncho al viento/ lo saludan las flautas del pajonal/ y guapeando en la senda por esos cerros/ el arriero va, el arriero va." (1)

"Madrugón tras madrugón" buscador de latitudes extendidas; sonrisa abierta al viento saboreando el aroma del valle cercano, se le oía cantar: "Desde mi montaña nieve, viento y sol, he bajado  al valle solo por tu amor. He bajado al valle con una canción, cuita de mis penas nieve, viento y sol."

Que aquella fue forma de vivir en sobresaltos, tal vez. Quizá el repuntar los caminos para intercambiar cultura, nos gusta. Retornando, un canto acunado lejos interrumpía la tarde: "Cuando de Cuyo yo vuelvo cruzando la cordillera, ríe el corazón contento, una chilena me espera.. Viva la chicha y el vino, viva la cueca y la zamba, dos puntas tiene el camino y en las dos alguien me aguarda."

(Notas, 1: fragmentos, derechos de autor)

viernes, 26 de octubre de 2012

ME GUSTARIA VISITAR PUNO

Me gustaría visitar Puno en su fiesta de noviembre. Llegar y recorrer mi Ciudad como yo la recuerdo todavía. Aprovecharía la visita para entusiasmarme con la programación de la fiesta. Desde la exhibición de wawas de pan y bizcocho, galletas, maicillos y alfajores, hasta la desbordante alegría de su juventud estudiantil designando su Reyna, empapelando su local y proclamando liderazgo.  Me daría tiempo para abrazar familias de antaño, evocar sus chismes, sus alegrías, sus tomaduras de pelo.

Siempre lo hice y esta vez también:  alternar con representantes de la Bohemia Puneña para aprender canciones de moda, captar wayñitos nuevos e intercambiar novedades "de acá y de allá". Cantaría para ellos algunas zambitas del recuerdo. Por ejemplo: "Cuando se acorten los días junto a mi sombra y mi alma caiga sangrando al atardecer; yo levantaré mis ojos pidiendo al Cielo volverte a ver, volverte a ver. Vuela, vuela golondrina; vuelve del más allá. Vuelve desde el fondo de la vida sobre la luz, cruzando el mar, cruzando el mar." ("Golondrinas", Eduardo Falú).

Finalmente -y sólo en secreto para Ti- me gustaría visitar Puno en su fiesta de noviembre para tratar de encontrar rasgos imperturbables de aquellos tiempos: en el rumor del viento acercándose desde Ventilla; en la esperanza subiendo al Azoguini y en la seguridad de que aquellos cambios de matiz de las nubes alrededor del Cancharani, son presagios de una granizada segura.

viernes, 28 de septiembre de 2012

LUISA, JUMASTI...

Luisa, asky  churata  suma  kullaka,  kunamastasa?  Waliki..?
Nayanx  sutijax  Robertuwa,  Tata  Markosan  sobrinopawa;  tunka  paqallquni  maranitwa.
Pelot  anatirirakitwa;  pä  mirky  pelotanakax  utjiwa;  jilajax  mä  pelot  utjarakiwa.
Pablox  amigoxawa;  jupax  anatañ  pampar  kayukiw  sari;  nayax  kayukirakiw  sararakta.
Anatañ  masinakajax  tunkaniwa.  Domingo  jayp'ox  jiwasanakax  anatapxañaniwa.
Jumasti, Luisa ¿Pelot  anatañ  munta?  Janiti.. waliki  suma  kullaka. Qhipürkama.

Jisk'a  Aymar  lurañanaka. Ejercicio en Aymara elemental.

lunes, 24 de septiembre de 2012

TRES NORMAS DE CONDUCTA

JANIWA  K'ARISIÑATI             No  debes  mentir
JANIWA  LUNTHATHAÑATI   No debes  robar
JANIWA  JAYRAÑATI              No debes ser flojo  (1)

AMA  LLULLA  No mentir
AMA  SUA        No robar
AMA  Q'ELLA   No ser ocioso  (2)

Voz de las Culturas Aymara y Quechua.  Normas para una Vida de Nivel y Jerarquía.  Instante  de  meditación desde la dimensión de los Andes del Perú, pensando en  la sociedad actual.

Notas (1)  Copia de Curso básico de Aymara, Internet.
           (2)  Versión popular en Idioma Quechua

lunes, 10 de septiembre de 2012

UN JEROGLÍFICO CON MISTERIO

-"La palabra es una especie de jeroglífico cuyo misterio se llama idea, como la idea es otro jeroglífico cuyo misterio se llama espíritu, como el espíritu es otro jeroglífico cuyo misterio se llama Dios.- (Roque Barcia, Sinónimos Castellanos, Ed. Sopena Argentina S.A.)

Interesante, verdad?  Un jeroglífico con misterio a partir de una palabra, de cualquier palabra: yapu, por ejemplo, que identifica, en Idioma Aymara, la idea de sembrío, chacra.

Sistema de jeroglíficos que hermanan (apilla  yapunakaxa;  ch'iar  imilla ch'oqe  yapunakawa) generando identidad sostenible a través del tiempo. Que nos invitan a sonreír o patentizar dolor. Significación simbólica que se inicia en la confrontación cultural y permanece ligada al campo ilimitado de las necesidades colectivas en desarrollo.

- Buenos dias Roberto, Pablosti?
- Janiw  akankiti.
- Jilamasti
- Janirakiw  akankarakiti.

miércoles, 29 de agosto de 2012

EL DIÁLOGO EN IDIOMA AYMARA

El diálogo funciona como sistema de comunicación habitual en la Cultura Aymara. Preguntas directas y respetuosas hasta en el humorismo; respuestas que cubren el ámbito de información necesaria. El diálogo en Aymara constituye uno de los mecanismos más directos para reír y festejar entre familiares y amistades.

Amigas y amigos, gracias anticipadas por leer nuestra iniciativa en Aymara elemental.
-Chuy, Jose, yoqall  wawa,  kawks  sarta? Jilanakamasti  utankapxeti?
-Kamisaraki, Tata Domingo.  Iskuylar  sarta.  Jilanakaxax  utankapxewa.  Jayp'ox  jupanakax  pelot  anatapxaniwa.
-Walikiwa,  yoqall  wawa.  Kullakanakamasti, Ilave  markar  sarapxeti?
-Jisa, Tata Domingo. Qharür  alwaj  akar  jutapxäniwa.
-Kunarus  kullakanakamax  Ilave  markar  sarapxani?
-Aymar  yatichirinakax  visitiriw  sarapxani.

viernes, 17 de agosto de 2012

EL LOCRO DE ZAPALLO

Debía ser con zapallo arequipeño recién llegado de la vertiente agrícola de Majes. Cultivado y asoleado con diligencia tradicional bajo el candor, la sonrisa y el canto de sus muchachas en flor. Zapallo mistiano, dulce y amarillito, reclamando la compañía del ají y del kilo de habas en su verdor.

Puno, la tierra de nuestro origen, dispuesta con sus porciones de chijchipa lugareña, papa nueva de las islas y queso fresco. Delicia programable en cualquier momento desde carnavales hasta navidad. Invitación al calor de hogar, reflejando la alegría y la satisfacción de Mamá, una veces con choclo tierno y cochayuyo; otras con pecho de vaca impregnado de wuacatay.

Sin duda, la olla de barro más grande de casa recibía el encargo de cocinar la mixtura, con el calor de wuaykuna seca encendida. Tradición ancestral actualizada.

Te acuerdas? Umakaya, chuñito negro, tunta o arroz graneado al escoger, para el gusto de tantas personas alrededor de la mesa. Locro puneño con yapa para engalanar la fiesta del medio día en los hogares del campo y la ciudad.

lunes, 23 de julio de 2012

TATA CURA WISITIRIWA SARÁ

-Luisa, qawqhanis  jilanakamax?
.Kimsaniwa.  Kullakanakaxax  payaniwa.
-Jumanakax  aka  pampan  pelot  anatapxätati?
.Janiw  pelot  anatapxkit.  Nanakax  tromp  anatapxta.
-Qharurüsti?
.Chawll  katuriw  sarapxäta.
-Kuna  horasarus  chawll  katuriw  sarapxtäti?
.Alwax  sarapxatawa. ¿Sarañ  munta?
-Janiw  chawll  katurit  sarañ  muntkit. Iglesiarü  sará. Tata  cura  wisitiriwa  sará.

Nota. Jesús Santisteban Ávila, ejercicio en Aymara elemental.

sábado, 14 de julio de 2012

TRES CORTITAS PARA LA HORA DEL CAFÉ

La publicación de libros en Idioma Aymara se ha incrementado en la Región Puno-Perú. Diccionarios bilingües, ejemplares de narrativa, costumbres y tradiciones; cosmovisión y adivinanzas constituyen algunos ejemplos.

El idioma de la cultura Chimú en el norte de Perú recibe la atención incrementada de investigadores. Nos informan del funcionamiento de academias para su enseñanza en La Libertad y Lambayeque.

Un anhelo recurrente: que el periodismo nacional reserve también espacios para las noticias y comentarios en Idiomas amazónicos, Chimú, Quechua y Aymara.

sábado, 7 de julio de 2012

TE CUENTO?

KAMISARAKI (cómo estás?) y su respuesta WALIKI (estoy bien) constituyen expresiones de saludo popularmente generalizadas entre Aymara hablantes. Y también entre personas que apenas escalan el primer peldaño del Idioma. Me hubiera gustado que la primera lección del método a mi alcance, hubiera sido alrededor de tales expresiones de saludo. Pero no. Los autores daban por inaugurado el primer tema con otros ejemplos. KUNASA AKAXA (qué es esto?) para generar preguntas igualmente interesantes. Ejemplo. KUNASA AKAXA, MAMA? (qué es esto, señora?), KUNASA AKAXA, TATA? (qué es esto, señor?)
El Idioma Aymara construye su sistema funcional en base a sufijos oracionales (definición que pertenece a Aymara en el Internet), siendo esta una de sus características predominantes.
Esta nota no pretende ser una lección de Aymara. Nosotros somos, también, estudiantes permanentes de su cultura. Lo que ahora se lee es una cordial invitación alrededor de una estimulante experiencia cognoscitiva. Si en tu biblioteca tienes un texto para aprender el Idioma Aymara: acógelo aún más; te brindará experiencias muy saludables. JAKHISIÑKAMA (hasta la próxima).

domingo, 1 de julio de 2012

PELOT ANATAPXÄTATI (1)

- Jichhürux  wali  thayawa, Pablo.  Jumanakax  kuns  lurapxta?  Pelot  anatapxätati?
- Jisa, suma waynito, pelot  anatapxätawa.
- Khitinakas  pelot  anatapxäniti?
- Masixanakax  anatapxäniwa. Jupanakax  utaxaru  uywa  aych  manqapxaniwa.
- Kawkinsa  jumanakax  pelot  anatapxätati?
- Uka  pelot  kanchan.
- Kuna  horasarus  akar  jutapxätati?
- Janiw  yatkti, suma jilata.  Jumasti, pelot  anatañ muntati?
- Janiw  muntkati.  Jilanakasax  puripxäniwa.  Mamasar  visitapxäniwa.
- Waliki, Pablo, qharürkama.
- Iyaw  suma  waynito, jikhisiñkama.
Notas (1) Pelot anatapxätati (Ustedes jugarán a la pelota?) Ejercicios de escritura Aymara elemental: Jesús Santisteban Ávila.

viernes, 15 de junio de 2012

INVITACION PARA TI (1)

"Yatiskaraktasa  Aymara  arsuñxa,  ukhamaxa,  inampi  Aymaratxa  qillqauxasmaxa.  Qillqt'asiwaymalla  sapuruta  sapururjama. (1)

-Tú sabes hablar Aymara,  entonces  puedes escribir en Aymara.  Escribe, escribe todos los días.- (1)

Nota (1) Texto en Español propuesto por Jesús Santisteban Ávila. Traducción al Idioma Aymara: César Cutipa Quenta (Acora, Puno) para Aymara elemental.

jueves, 31 de mayo de 2012

JANIWA, JANIRAKIWA (1)

.  Mayay  jiskt'asima,  suma  jilata.
.  Kunas yoqalla.
.  Jumanx  kunas  sutimaxa.
.  Nayan  sutixax  Josiyawa.
.  Qawqhankis  jilanakamax.
.  Payaniwa. Awer..Tomas, Marcelo.. waw.  jilanakaxax  kimsaniwa: Tomas, Marcelo, Adrian. Ukamawa.
.  Waliki.
.  Jumasti, qawqha  amigonakamax utji.
.  Waljaniwa.  Eskwela masinakaxax  pusini; anatañ  amigonakaxax  tunkani.  Walja amigonakax utjiwa.
.  Iyaw.
.  Jichhasti..Punot  sarañ  munt-ta.
.  Janiw  sarañ munt-kti. Qharurox  Axora markat  sará. Mamaxar  visitiriw  sará.

(1) Jesús Santisteban Ávila, Aymar yateqer lurañanaka.

miércoles, 23 de mayo de 2012

T'ANT'A LURIRIWA (1)

.  Timuku, suma jilata, jichhurox  kuns  lurta.
.   Aymar  tarey  lurta, Jwana.  Ukanakax  Aymar  lurañanakawa.
.   Jumax  eskwelanktati.
.   Jisa, eskwelanktwa.  Jumasti.
.   Janiw  eskwelank-kti.  Jumax  Aymar  yateqeritati.
.   Aymar  yateqeritwa.  Uñjañ  munt-ta.  Akanakax  Aymar  liwrunakawa.
.   Kuna leccionanktasa.
.   Pusi  leccionanktawa.
.   Khä  eskwelan qawqa Aymara  yateqerinakasa  utji.
.   Waljaniwa.
.   Kawkinkisa  Juliox.
.  Plateria  markankiwa. Kayukiw  sarani.
.   Kuna  Juliox  luriritasa.
.   T'ant'a  luririwa.
.   Walikiw,  Timuku.
.   Jakisiñkama,  Jwana.

(1) Jesús Santisteban Ávila,  Aymar  yateqer  lurañanakawa.

miércoles, 16 de mayo de 2012

PATRIMONIO CULTURAL INMATERIAL

Estamos seguros que en la Comunidad Campesina de Ch'eka Pupuja (Provincia de Azángaro, Región Puno-Perú) las necesidades de infraestructura, entre otras, subsisten. Los artesanos de aquella pintoresca comunidad tal vez no disponen de un local artesanal dónde reunirse para desarrollar sus inquietudes.
Ch'eka Pupuja funciona como centro de operaciones de la comunidad de artesanos, artistas, imaginarios, de la cual surgió hace mucho tiempo la figura emblemática de lo que se conoce como Torito de Pucará.  El campesino azangarino creó la figura del Torito como expresión de belleza, armonía y utilidad a los designios del hombre. Y entre sus particularidades estos trabajadores también son diestros -por generaciones- en la aplicación del sistema de vidriado en arcilla.
El Torito -originario de Ch'eka Pupuja- constituye expresión perteneciente a la Cultura Inmaterial Quechua de Azángaro y por tanto los ingresos económicos provenientes del pago de Derechos de Autor forman parte del capital financiero de aquella colectividad. La iniciativa privada, reproduciendo o comercializando producciones de Toritos en serie, está obligada a pagar los derechos respectivos, en función del correspondiente contrato.
La fiesta anual de las Alasitas en la ciudad de Puno (Perú) -tres de mayo- es una de las varias Alasitas que la Cultura Aymara ha inaugurado tanto en la República de Bolivia, como en diferentes sectores del AltiplanoPeruano. Alasitas, nombre propio; invitación ancestral que fecunda la tradición de nuestros pueblos; oportunidad para adquirir símbolos ligados a venerar la Pacha Mama. Alasitas y su producción de símbolos constituye Patrimonio Cultural Inmaterial. La producción de objetos en serie de la que dispone el mercado citadino, no es apropiada a la naturaleza esencial de Alasitas. El artesano que trabaja sus creaciones para ofrecerlas en la Feria imprime a su creatividad el impacto del pensamiento creador y la sutileza de su inspiración.
El Ek'eko así como la palabra Alasitas (Idioma Aymara) son expresiones de la Cultura Inmaterial de su origen. Sus Derechos de Autor -inalienables en todos los casos- deben revertir en ingresos que la iniciativa privada paga -o debe pagar- por el uso de tales expresiones, como sucede en cualquier parte del mundo económico y financiero. La figura ancestral del Ek'eko puede exhibirse como elemento de propaganda comercial. Y la producción en seriede los muñecos del ekeko pequeño pueden ofrecerse al público en cincuentinueve nuevos soles cada uno. Y las "alasitas" a veinticuatro nuevos soles cada una (1). Pero los Derechos de Autor deben beneficiar la solución de algunas limitaciones presentes en el campo artesanal de origen.
Nota. (1) Datos obtenidos del Diario La República, Lima.

viernes, 4 de mayo de 2012

AKAX AYMAR YATEQER LURAÑANAKAWA

j.  Jichhurox  wali  thayawa, suma  kullaka.
m. Ukhamawa, Jacinta.
j.   Khä  suma  wawanakax  wawanakamati.
m.  Jisa,  suma  kullaka,  wawanakaxawa.  Payani.
j.   Waliki, Maria.
m.  Kawkinsa  suma  wawutanakax  utji.  Wawanakaxax  eskwelar  sarañ  munti.  Jupanakax  phesqa  suxta  maraniwa.  Aka  markan  wawutanakasa  utji.  Yatichirinakasti, taqi  chuyma  yatichta.
j.    Ah.. María:  wawutanakax...janiw  yatki.  Khä  inglesian  mä  eskwelar  utjiwa.  Yateqer wawanakax  waljaniwa.  Pedrox,  jilaxar,  yatichirirakiwa.  Nayax  jiskht'asima.
m.   Jilamax  yatichiriti.  Kawkinkis  trabaji.
j.    Markankiwa.
m.  Diospagara, suma kullaka.
j.    Jakhisiñkkama.

Jesús Santisteban Ávila, akax  Aymar  yateqer  lurañanakawa

viernes, 20 de abril de 2012

SUMA UTANAKAX UTJIWA (1)

-  Jacinto.. kunamastasa, waliki.
-  Walikiraki, suma  jilata.
-  Jichhurox  Yunguyunktati.
-  Jisa,  Yunguyunktwa.  Uta  luriritwa.  Jumasti,  yap  luriritasa.
-  Janiw  yap  lurkti.  Nayax  eskwelanktwa.  Aymara  yateqeritwa.  Sapüru  eskwelar  sartwa.
-  Tatamasti.
-  Jupax  walikiwa.  Jichhurox  utankiwa.
-  Akasti..
-  Ah..ukax  pä  chiar  phisinakawa.
-  Phisinakamati.
-  Phisinakaxawa.  Suma  uywanakawa.
-  Qawqha  maras  niy  Yunguyunkta.
-  Pä  maraw  niy  Yunguyunkta.  Suma  markawa.  Walja  suma  utanakax  utjiwa.  Ch'oqe  apill  yapunakax  sumawa  ali.  Visitañ  munt-ta.
-  Diospagara, suma jilata.
 - Mariasti, kawkinsa  kullakamax.  Akankiti.
-  Jisa, Mariax  akankiwa.  Jichhurox  uywa  awatiritwa.
-  Jilamasti.
-  Ah.. Pedrox.. markankiwa.
-  Ukhamawa, jakisiñkama.
-  Jakisiñkama, jilata.

(1) Jesús Santisteban Ávila, ejercicios en Aymara elemental.

lunes, 16 de abril de 2012

SAMIQILLQANAKAWA (1)

-  Kunas  akaxa  Julia.
-  Ukax  suma  samiqillqanakawa;  sixsuñ  lapisanakawa.  Uñjan  munta.
-  Ah.. akax  samiqillqanakawa;  colora  lapisanakawa.. waliki Julia.  Jumax, qawqha  samiqillqanakaxa  alta.
-  Waljawa.  Pä  tunka  phesqniwa.
-  Aka  markan  eskwelar  utji.
-  Jisa,  utjiwa.  Yateqañ  munta.  Kunas  yateqañ  munta:  qillqañ,  parlañ,  sixsuñ.
-  Nayax  samichañ  yateqañ  munta.  Khä  eskwelan qawqha  samichañ  yatichirisa  utji.
-  Janiw  yatkti  (phesqa,  kimsa,  pusi)  jani,  janiw  yatkti.
-  Jilamax  samichañ  yatkiti.
-  Jisa, yatkiwa.  Eskwelar  tarey  luriwa.
-  Kawkinsa  suma  yatichañ  liwro  utji.
-  Julina  utjiwa.
-  Qharurox  Juli  markat  sara.  Mä  liwro  alta.
-  Ukhamawa  suma  kullaka.
-  Walikiwa  Julia.

(1) Jesús Santisteban Ávila, ejercicios en Aymara elemental.

lunes, 9 de abril de 2012

JILAXAR KAYUKIW SARANI (1)

m.  Rosawra,  suma  Aymar  yatiraktati.
r.  Yatiraktwa.  Waljawa  Aymar  tarey  lurta:  mayüru,  qillqaña;  payüru,  sixsuña;  sapüru,  parlaña.  Markan  eskwelar  kimsa  Aymar  yatichiriwa  utji.  Yateqeristi.  Tunka  suxtani  utjiwa.  Sumawa.  Jumasti Maria Aymar  parlaña  munta.

m.  Jisa,  Aymar  parlaña  munta.  Tataxar  janirax  munkaniti  kunalaykutex  janiw  jilaxar  utjarakiwa, ja, ja.
r.  Pedrosti
m.  Jilaxar  janiw  akankiti.  Kayukiw  sarani.
r.  Ña  puniwa  jikhisiñani.
m.  Iyaw..  suma  kullaka,  jikhisiñkama.

(1) Jesús Santisteban Ávila, ejercicios en Aymara elemental.

lunes, 2 de abril de 2012

UTA MASIXAWA (1)

-Kunasa  sutimaxa  imilla  wawa? Ah.. jumaxa  Juliawa,  uta  masixawa.  Mama Rosawra  wawapawa.
Qhawqa  maranitasa,  imilla wawa?  Tunka  pesqaniti?  Tunka  suxtaniti?  Qhawqa  maranitasa?
Jumaxa  eskwelaru  saräta?  Eskwelamanxa  qhawqa  yatichirinakasa  utji? Ukhamawa Julia..


(1) Jesús Santisteban Ávila, ejercicios en Aymara elemental.

viernes, 23 de marzo de 2012

JUMAX AYMARA YATIRAKTATI (1)

j. Askichurata suma jilata
m. Askichurata Jose. Kamisäsktasa.
j. Walikïsktwa, jumasti.
m. Nayasa walikïskaraktwa.
j. Jumax Aymar yatiraktati.
m Jisa, nayax Aymar yatiraktwa. Jumasti, Aymar parlaraktati.
j. Jisa, nayax Aymar parlaraktwa. Jumax Aymar qillqaraktati.
m. Ukhamawa.
j. Waliki, jiwasax Aymar yatiraktanwa.

(1) Jesús Santisteban Ávila, prácticas en Aymara elemental.

viernes, 16 de marzo de 2012

NAYAXA YATICHIRIRAKITWA (1)

m. Nayaxa yarichirirakitwa; jumasti Pedro
p. Nayaxa awatirirakitwa
m. Luisasti
p. Luisaxa yap luririrakitwa
m. Pedro, jumax awatirirakiti
p. Jisa, nayax awatirirakitwa
m. Mayay jiskt'asima
p. Kunasa
m. Luisax amigomati
p. Jisa, amigoxawa. Luisax nayana suma masixawa
m. Tata Pedrosti amigomati
p. Jisa, jupax amigoxawa
m. Tayka mamasti
p. Jupax janiw masixakiti. Jupax nayan suma tayka mamawa
m. Ukhamawa Pedro
p. Walikiwa Miguel

(1) Jesús Santisteban Ávila, prácticas de Aymara elemental

viernes, 9 de marzo de 2012

LA ANTIGÜEDAD DEL AYMARA

Nosotros estamos inmersos en un auto compromiso que consiste en estudiar el Idioma Aymara, con la finalidad de colaborar en su escritura.

En ese trance, frecuentes oportunidades de lectura nos permiten encontrar afirmaciones de orden teórico.

Una de ellas afirma que el Idioma Aymara es lengua muy antigua. Nosotros preguntamos: cuán antigua puede ser esta lengua Aymara? Igualmente antigua como el Hebreo, como el Sánscrito, como el Maya?

Esta es nuestra inquietud preparatoria para celebrar el 21 de marzo próximo, la ocasión del Año Nuevo Cósmico y posteriormente el Año Nuevo Aymara.

viernes, 2 de marzo de 2012

APILL YAP LURIRIWA (1)

a. Jilamax akankiti? Kawkinsa jilamax?
b. Jilaxax janiw akankiti. Huancanenkiwa.
a. Jupanx kuna sutipax?
b. Sutipax Hermenegildo Apazawa. Kimsa tunka pusini maraniwa. Sapat luririwa. Hermenegildo suma jilaxawa.

a. Ukjama Luisa. Jilamax masixarakiwa. Refresk umañ munti.
b. Jacoba kullakamasti? Kawkinkisa kullakamax?
a. Jacobax Arekipankiwa. Ukapti janiw akar jutakiti. Suxta maraw niy khurinkta. Jumasti, Luisa?

b. Jichhürox yap luririwa. Apill yap luririwa.
a. Ukhama.. Jumax eskwelanktati?
b. Jisa eskwelanktwa. Jumasti, markanktati?
a. Janiw markankiti. Yunguyonktwa. Ukhamaraki t'ant'a luriritwa.
b. Kawkinkisa Pedroxa..
a. Khä utankiwa..

(1) Jesús Santisteban Ávila, ejercicios en Aymara elemental.

viernes, 24 de febrero de 2012

JUMAX PUNONKTATI? (1)

-Jisa, Punonktwa, Tata. Jilaxar Huancanekiwa. Kullakaxar Yunguyonkiwa. Jumasti, Punonktati, Tata.

-Jisa, Punonktwa. Warmixax Julinkiwa. Qharurosti masixaru visitirit sarata?

-Jisa, sarawa. Suma alwax Plateria markar sarawa. Masimaru Plateriankiwa. Jupax chawlla katuriwa. Jumasti chawlla aych manq'a muntati?

- Jisa, k'arachi aych muntawa. Ispi, karachi, truch aych sumanakawa. Khä jawir janiwa chawlla utjkiti. Ilaven markar alta. Ukhawa, jakisiñkama.

- Waliki, Tata, jakisiñkama.

(1) Jesús Santisteban Ávila, ejercicios en Aymara elemental.

viernes, 17 de febrero de 2012

LUISAMPI MARIAMPI (1)

Domingox Luisax pampar awatiriwa sarani. Jupax tunka pusini maraniwa. Janiw eskwelaru sarkiti kunalaykutex sapüru uywa awatirit sarani. Ukata jichhuroxa tataxar wali alwax visitiriwa sarani. Taypurox akar jutiniwa. Tukuñatakiwa, Luisax pusi masinakaxa utjiwa: Pedro, Imillo, Jwana, Rosawra. Jupanakax akankiriwa. Ukhamaxa Luisax kusisiña. Jumasti Alberto..kunas parlta.

Ah..Mariax kullakaxawa. Jupax suma imilla wawarakiwa. Domingox qollur ovejanaka awatirit sararakiwa. Tunka suxtani maraniwa. Janiw masipaxa utjkiti. Mariax kusisirakiwa. Ukjama..

(1) Jesús Santisteban Ávila, ejercicios en Aymara elemental.

viernes, 10 de febrero de 2012

JUMAX KAWKINKIRITASA, MAMA

- Tata, mayay jiskt'asima.
- Kunas Mama.
- Aka markax Punu markati.
- Jisa Mama, kawkinsa sarañ munta.
- Chukwit markar sarañ munta.
- Ukhamaw Mama. Jumax kawkinkiritasa.
- Pumatankiritwa. Jumasti, Tata.
- Nayax akankiritwa.
- Kunpañerumasti..kawkinkirisa.
- Janiw yakti.
- Aka yuqallakasti.
- Jupax Ilavenkiriwa. Jichhurox Juliru sarani. Jupax sobrinoxawa.
- Ukhamawa, Tata. Jikisiñkama.
- Waliki Mama.. jikisiñkama.

Jesús Santisteban Ávila, ejercicio de escritura en Aymara elemental.

viernes, 3 de febrero de 2012

PÄ AMPARANAKA (1)

. Askichurata suma kullaka, kamisaraki!
. Jumasti, khititakis... khitirus parlta.
. Kullakaxar parlta. Nayan sutijax kupi amparawa. Jumax suma kullakaxaru. Sutimax ch'ika amparawa.

. Kusasá suma kullaka. Nayax ch'ika amparawa; jumax kupi amparawa. Kullakanakasawa.
. Iyaw ch'ika ampara; jichhurox kunas lurta: ch'iar ch'uñ allpi lurtati; k'ispiñ t'ant'a lurtaraktati..
. Janiw. Taypurux yap lurtan. Jupha yap lurtan, jisk'a imilla.

(1) Jesús Santisteban Ávila, ejercicios de escritura en idioma Aymara elemental.

viernes, 27 de enero de 2012

UTA LURIRIWA (1)

. Lawra, Tatamanx kunas sutipax.
. Sutipax Abraham Apazawa.
. Kawkinsa Tatamax trabaji.
. Khayan trabaji; jupax uta luririwa. Jichhürox janiw akankiti; Plateria markar alwax sarti. Parlaña munta.

. Jisa, parlaña muntwa. Akana qawqha uta luririnasa utji. Waljaniti. Kawkinsa suma utanakax utji.

. Ah.. ukana walja uta luririnakaxa utji; (pusi, soxta..) waljaniwa. Punon suma utanakax utjiwa. Ilave markar suma utanakax utjirakiwa.
. Awatirinakasti.
. Kimsaniw.

. Chawlla katurinakasti.
. Janiw chawlla katurinakaxa utjkiti. Khä jisk'a jawir janiw sumakiti.

viernes, 20 de enero de 2012

CHUY MARIA, PEDROSTI (1)

- Chuy Maria, Pedrosti.
-Janiw akankiti. Janirakiw pampar purkiti. Parlañ munta.
-Janiw parlañ muntkiti; jiskt'asima munta.
- Kunas Mama.
- Kawkinkisa suma wallpanakax utji. Pä tunka wallpanakaxa alt muntwa.
- Tacna markana suma wallpanakaxa utjiwa, mama. Arekipa markana utjirakiwa.
- Ukhamawa Maria, Diospagara.
- Iyaw suma Mama.

(1) Jesús Santisteban Ávila. ejercicio de escritura en Aymara elemental.

viernes, 13 de enero de 2012

YANAPASIR UYWANAKAWA (1)

- Uka uywanakax uywanakamati. Sallqa uywanakati.

- Janiw sallqakiti, uta yanapasir uywanakawa. Sapürur sapururjama awatiriwa sara. Pampar awatiriwa sara. Luisax qollun awatiriwa sarani; sapürur sapururjama alwaj awatiriwa sarani. Anchhichitax khä tunka payani ovejanakaxa pampar awatiriwa sartwa. Jumasti, uywanakax utjiti.

- Janiw utjkiti. Khä janq'u kamionax nayan kamionawa.

- Waliki.

Nota.(1) Jesús Santisteban Ávila, ejercicio de escritura en Aymara elemental.

viernes, 6 de enero de 2012

WARA WARANAKAXA (1)

-Suma waynito, jisk'a masixawa: akana kunas uñjta, pampati, thakiti, utati. Janiw kunas utjkiti.

- Ah.. mama, khä Kancharani qolluna kimsa wara waranakax uñjta. Khayana kimsa wara waranakax utjiwa. Luisax, kullakaxaru, pusi wara waranakax uñjirakiwa. Pedrox janiw wara waranakax uñjkiti; walja wari wawanakax uñji. Josexa pä wiphalanaka uñji.

-Ukhamawa waynito. Diospagara. Qhipürkama.
-Qhipürkama, mä.

(1) Jesús Santisteban Ávila, ejercicio de escritura en Aymara elemental.